Nú er tími ferminganna en nokkuð algengt hefur verið að fermingarbörn hafa farið í ljósabekki til að verða brún. Þessi brúni húðlitur hefur verið tengdur útiveru og hreysti en er í raun merki um þá óhollu athöfn sem ljósabekkjanotkun er. Sem betur fer eru tímarnir að breytast og æ færri fermingarbörn fara í ljósabekki fyrir fermingu. Með því minnkar hætta þeirra á húðkrabbameinum seinna á ævinni, hrukkumyndun og blettóttri húð. Tískan hefur einnig breyst á þann veg að fyrirmyndir ungmenna, til dæmis kvikmyndastjörnur og poppstjörnur, vilja flestar ekki lemgur vera brúnar.
Sjá einnig: Fótsveppur lifir á dauðum húðfrumum, hári og nöglum
Sólböð
Útivera og hreyfing er nauðsynleg fyrir flesta og er auðvitað af hinu góða. Fólk á hins vegar ekki að liggja í sólböðum til að verða brúnt. Sérstaklega eiga börn og unglingar ekki að stunda sólböð og alls ekki að brenna í sólinni. Sólbruni þýðir að húðfrumurnar hafa skemmst og við sólbruna er stundum lagður grunnur að húðkrabbameini sem kannski kemur ekki í ljós fyrr en eftir nokkur ár eða áratugi. Sérstaklega á að vara sig á sólinni þegar hún er hæst á lofti um hádegið en þá eru geislarnir sterkastir.
Þeir sem eru úti í sólinni eiga að bera á sig sólvörn með sólvarnarstuðul 25 eða hærri á berskjaldaða húð. Yfirleitt dugar ein teskeið á andlit og háls en sólvörnina þarf að bera á sig á tveggja til þriggja klukkustunda fresti. Í sólinni á að klæðst léttum þéttofnum klæðnaði sem hlífir húðinni fyrir geislunum.
Ljósabekkir
Ljósabekkir gefa frá sér sterka útfjólubláa geisla af gerðinni UVA. Rannsóknir benda til að þessir geislar geti valdið sortuæxlum. Flestir læknar sem hafa kynnt sér þessi mál mæla með að fólk noti ekki ljósabekki til að verða brúnt. Ungmenni undir 18 ára aldri ættu aldrei að nota ljósabekki. Þetta er vegna þess að ónæmiskerfi húðar hjá börnum og unglingum er ekki eins þroskað og hjá fullorðnum. Stundum eru læknar spurðir hversu marga ljósatíma sé óhætt að fara í áður en hætta á húðkrabbameini skapist. Þessu getur enginn svarað frekar en spurningunni um hversu margar sígarettur sé óhætt að reykja áður en hætta á lungnakrabbameini verði.
Brúnkukrem
Brúnkukrem og brúnkuvökvar innihalda efni sem gerir ysta lag húðarinnar brúnt. Efnið heitir di-hydroxyacetone (DHA). Þetta efni er talið skaðlaust og á því að vera óhætt að nota það. Ókostir eru að stundum verður húðin tímabundið flekkótt og í sumum tilfellum getur myndast ofnæmi fyrir efninu. Liturinn sem verður á húðinni eftir notkun brúnkukrema er alveg óskyldur brúna litnum sem verður eftir sólböð. Hann getur enst í nokkra daga en stundum lengur. Þeir sem sækjast eftir að vera brúnir ættu því frekar að nota brúnkukrem og vökva en að stunda sólböð eða ljósabekki.
Sjá einnig: Húðkrabbamein, ljósabekkir og sólarljós
Sólin og hrukkurnar
Fyrir utan að stuðla að myndun húðkrabbameina valda útfjólubláir geislar ýmsum öðrum skemmdum í húð. Segja má að hver og einn hafi sinn sólarkvóta. Hann er misstór eftir því hversu næm húðin er fyrir sólinni. Þegar kvótinn klárast verður húðin hrukkótt og mislit, brúnir blettir myndast. Húðin verður þunn og sumir frá tugi rauðra hreistrandi bletta sem eru forstigsbreytingar fyrir flöguþekjukrabbamein. Þeir sem eru næmastir fyrir útfjólubláum geislum byrja að verða hrukkóttir og flekkóttir á þrítugsaldri. Þetta á sérstaklega við þá sem hafa ljósa húð og hafa verið mikið í sólböðum og/eða ljósabekkjum.
Sortuæxli
Síðustu 15 ár hefur tíðni sortuæxla aukist mikið á Íslandi sem og í öðrum vestrænum löndum. Sortuæxli eru lífshættuleg húðkrabbamein en séu þau skorin burtu á frumstigi eru batahorfur mjög góðar. Mesta aukning á Íslandi hefur orðið hjá ungum konum. Áhætta á að fá sortuæxli er meiri hjá þeim sem hafa mjög marga fæðingarbletti, hafa svokallaða óreglulega fæðingarbletti, hafa ljósa húð sem verður seint brún, hafa sólbrunnið, hafa notað ljósabekki eða hafa verið mikið í sól.
Sortuæxli eru oft mjög dökkir blettir sem eru óreglulegir. Þau eru oftast stærri en 6 millimetrar og með óskarpa kanta. Þau geta verið með tveimur eða fleiri litum og fólk klæjar stundum í þau eða það vessar úr þeim. Sortuæxlin skera sig oft frá öðrum fæðingarblettum á sama einstaklingi í útliti.
Af framangreindu er ljóst að mikilvægt er að forðast áhættuhegðun eins og sólböð og ljósabekkjanotkun. Fylgjast þarf vel með fæðingarblettum og láta lækni skoða sig ef grunur um illkynja blett vaknar. Sólvörn er mikilvæg.
Ástralir hafa þegar náð talsverðum árangri með að upplýsa almenning um hvernig eigi að verjast sólinni og að fylgjast með blettum. Þeir hafa verið með áróður í þessa veru í meira en 25 ár og síðustu árin hefur tíðni sortuæxla í Ástralíu minnkað hjá ungu fólki og dánartíðni af völdum þeirra er hætt að aukast.
Steingrímur Davíðsson húðlæknir.
